جایی می‌شنویم که محصولات تراریخته، سرطان‌زا هستند و باعث مقاومت نسبت به داروها می‌شوند، جایی دیگر و از زبان رییس انجمن ایمنی زیستی می‌شنویم که محصولات ارگانیک هم چندان ایمن نیستند و احتمال سرطان زایی برخی از آنها وجود دارد و...
گسترش علم در چند سال اخیر تا به آنجا رسیده که با استفاده از تکنیک‌های ژنتیک در محیط آزمایشگاه و خارج از بدن مادر، گوسفند به‌دنیا می‌آید، می‌توان از بسیاری بیماری‌ها پیشگیری کرد، بیماری‌های جنین را در رحم تشخیص داد و... این واقعا جای حیرت و البته خوشحالی دارد. اما گاهی اوقات این خوشحالی از پیشرفت علم، چندان دوامی ندارد و جای خود را به نگرانی می‌دهد. این روزها صحبت‌های زیادی راجع به محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) در رسانه‌ها منتشر شده که بسیاری از این صحبت‌ها ضدونقیض است.
جایی می‌شنویم که محصولات تراریخته، سرطان‌زا هستند و باعث مقاومت نسبت به داروها می‌شوند، جایی دیگر و از زبان رییس انجمن ایمنی زیستی می‌شنویم که محصولات ارگانیک هم چندان ایمن نیستند و احتمال سرطان زایی برخی از آنها وجود دارد و... همه اینها باعث شده مردم سردرگم بمانند که چه غذایی باید مصرف کنند و از چه غذایی بپرهیزند. همین موضوع دغدغه مجله ما شد تا با دکتر آزاد عمرانی، عضو هیات‌رئیسه انجمن ارگانیک ایران و اتحادیه ملی محصولات کشاورزی گفت‌وگو کنیم. اگر می‌خواهید از سردرگمی رها شوید این مطلب را بخوانید.
تفاوت محصولات ارگانیک و تراریخته
دکتر عمرانی درباره ویژگی ها و خصوصیات محصولات ارگانیک و تراریخته به ما می‌گوید: محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته می‌شود که در هیچ یک از مراحل کاشت، داشت و برداشت از هیچ نوع فرآیند شیمیایی استفاده نمی‌شود، یعنی برای تولید محصولات از روش‌های کاملا طبیعی استفاده می‌شود و هیچ‌گونه آسیبی نه برای انسان‌ها و نه برای محیط‌زیست وجود ندارد. اگر پس از بازرسی‌های گوناگون انواع آلودگی شیمیایی در آب، خاک یا محصول وجود نداشته باشد و تمام استانداردها رعایت شود؛ محصول ارگانیک خواهد بود. از طرفی محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آنها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده است.
به معنای عام یعنی محصولات را به شکل ژنتیکی دستکاری می‌کنند تا بتوانند به هدف خود در تولید محصولات دست یابند. به‌عنوان مثال یک ژن که سم تولید می‌کند را از یک باکتری جدا کرده و به گیاه ذرت یا سویا منتقل می‌کنند. به این ترتیب ذرت یا سویا با تولید سم، در برابر آفات از خود محافظت می‌کنند و دچار آفت‌زدگی نمی‌شوند. بنابراین محصولات تراریخته، روند طبیعی رشد و تولید را طی نکرده و به شکل ژنتیکی دستکاری می‌شوند. لذا از زمانی که این محصولات وارد چرخه غذایی زمین شدند، یعنی از 20سال پیش تا به حال، بحث‌ها و اما و اگرهای زیادی درباره آنها وجود داشته است.
روند تولید محصولات تراریخته
سازمان‌های متولی امور بهداشت، محیط‌زیست و کشاورزی در سطح جهان اظهارنظرات مختلف و ضدونقیضی درباره محصولات دستکاری شده ژنتیکی داشته‌اند. به این ترتیب رفتار مردم هم درباره انتخاب این محصولات و در کشورهای مختلف، متفاوت بوده است. اروپایی‌ها معمولا نسبت به سلامت محصولات غذایی خود ایمنی و دقت بیشتری را مدنظر قرار می‌دهند و تا حد زیادی از مصرف محصولات تراریخته رویگردان هستند و قفسه مغازه‌ها تا حد زیادی از این محصولات خالی شده، چون خریدار چندانی ندارند، بنابراین به‌طور کلی اقبال عمومی در سطح جهان، نسبت به این محصولات رو به کاهش است. سطح زیر کشت محصولات تراریخته هم اگرچه تا سال2014 روند افزایشی داشت اما در سال2015 زمین‌های کمتری به تولید این محصولات ادامه دادند. بنابراین تصمیم عمومی بر کاهش مصرف محصولات دستکاری شده، بوده است.
در ایران محصولات تراریخته تولید می‌شود؟
دکتر عمرانی صحبت‌های خود را این‌طور ادامه می‌دهد: آمار ضدونقیضی درباره تولید محصولات تراریخته در ایران وجود دارد. به ادعای برخی افراد، در سال‌های83 ، 84 و 85 تولیداتی از این محصولات در ایران داشته‌ایم و تحقیقی هم انجام شد و پژوهشگرانی ادعا کردند که 47درصد از برنج‌های موجود در بازار (ایرانی و خارجی) تراریخته بوده‌اند. در عمل وزارت کشاورزی اعلام می‌کند که تا به حال هیچ مجوزی برای تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی داده نشده است.
اما گزارش‌هایی وجود دارد که بدون رعایت اصول آزمایش‌های میدانی، بذر محصولات دستکاری شده در ایران کشت می‌شود که بذر همین محصولات می‌تواند به‌وسیله حشرات و پرندگان به نقاط دیگر منتقل شود و بدون اینکه اطلاع داشته باشیم، کشورمان را دربر بگیرد. این است که اظهارنظرات ضدونقیض درباره این محصولات نگرانی‌ها را بیشتر می‌کند. باید یک تیم متشکل از چند وزارتخانه و با یک رویکرد محرمانه این مسائل را بررسی کرده و به یک جمع‌بندی و تصمیم درست و قاطع برسند تا خیال مردم از بابت این قضیه راحت شود.
محصولات وارداتی تراریخته در بازار!
واردات محصولات تراریخته، طی این سال‌ها وجود داشته و الان هم متاسفانه وجود دارد. به لحاظ قانونی، واردات این محصولات توسط اظهار خود واردکنندگان مشخص می‌شود. یعنی واردکننده اظهار می‌کند که یک محصول دستکاری ژنتیکی شده را وارد کرده و وزارت بهداشت براساس اطلاعات خود واردکنندگان این محصول را مورد بررسی قرار می‌دهد.
یعنی اگر یکی از واردکنندگان تراریخته بودن محصولات را عنوان نکند، احتمال دارد که بدون بررسی‌های بیشتر، این محصول وارد چرخه غذایی روزمره مردم شود، بنابراین امکان تخلف وجود دارد و تا به حال هیچ اظهارنظر صریحی درباره اینکه نظارت وجود دارد یا نه، انجام نشده است. درحالی که قوانین بین‌المللی به ما این اجازه را می‌دهد که جدای از ادعای تولیدکننده درباره سلامت محصول، در داخل کشور هم ارزیابی سلامت محصول انجام شده و بعد اجازه ورود کالا صادر شود.
سم گلایفوسیت سرطان‌زا نیست؟
این اظهارات درحالی است که دکتر عمرانی، عضو هیات‌رییسه اتحادیه ملی محصولات کشاورزی نظر دیگری در این باره دارد و می‌گوید: «مهم این است که استناد ما به چه مدرک و پشتوانه علمی باشد. به استناد تحقیقاتی که آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان در سال2015 انجام داده است، سرطان‌زایی سم علف‌کش گلایفوسیت روی حیوانات به اثبات رسیده است. نتایج این تحقیقات هم در یک مجله معتبر پزشکی و سرطان‌شناسی چاپ شده است. به‌علاوه در یک نشست مشترک بین سازمان بهداشت
وزارت بهداشت چه کرده؟
این اقدام وزارت بهداشت قابل تقدیر است که محصولاتی که خود واردکننده آن را تراریخته عنوان می‌کند یا به‌هرحال مشخص می‌شود که تراریخته است را با یک برچسب مشخص می‌کند که خریدار با آگاهی نسبت به این موضوع، انتخاب خود را انجام دهد. الان بعضی محصولات مثلا بعضی روغن‌ها برچسب «دستکاری ژنتیکی شده» یا «تراریخته» دارند و می‌توان از این طریق آن را تشخیص داد. خریدار می‌تواند با دیدن برچسب روی محصول به تراریخته بودن یا نبودن آن پی ببرد، وگرنه به لحاظ شکل ظاهری یا طعم و مزه آن نمی‌توان به تراریخته بودن محصول پی‌برد. اگر از ظاهر محصول می‌شد تراریخته بودن آن را تشخیص داد که این همه جنجال برای بررسی بیشتر به‌وجود نمی‌آمد و در حقیقت در آزمایشگاه‌های مجهز می‌توان این موضوع را تشخیص داد. راه تشخیص برای مردم فقط برچسب محصول است.
محصولات ارگانیک سم‌زده می‌شوند؟
این اظهارنظر که محصولات ارگانیک به‌دلیل اینکه سم زده نمی‌شوند، دچار آفت و آفلاتوکسین می‌شود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب می‌شود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سم‌زده نمی‌شود اما برای مبارزه با آفت روش‌های خاصی وجود دارد و این‌طور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک 11هزار سال است که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده است.»
آیا محصولات تراریخته مضر هستند؟
دکتر عمرانی درباره جدی بودن خطر محصولات تراریخته می‌گوید: به استناد اظهارنظر صریح سازمان بهداشت جهانی یکی از دلایل مقاومت انسان نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها، استفاده از محصولات تراریخته است. دلیل این موضوع این است که به محصولات تراریخته ژن مقاومت نسبت به آفات، عوامل میکروبی یا بیماری‌های گیاهی منتقل می‌شود.
این ژن‌ها به‌عنوان یکی از ابزارهای مهندسی ژنتیک است که به خورد جامعه داده می‌شود. این قضیه مثل یک جراح است که ابزار جراحی را در شکم بیمار جا گذاشته باشد. نتیجه هم می‌شود ساخت آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای قوی‌تر و مصرف بیشتر دارو با تاثیر کمتر. ابتلا به بیماری‌های دیگر را هم به این فهرست اضافه کنید.
دوسوی یک تناقض
اظهارنظرات مختلفی درباره محصولات تراریخته و مخاطرات این محصولات وجود دارد اما دکتر بهزاد قره‌یاضی، رییس انجمن ایمنی زیستی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره سم گلایفوسیت که در محصولات ارگانیک به کار رفته است، می‌گوید: «این سم سالم‌ترین سم موجود در دنیاست، به‌گونه‌ای که سمیت آن کمتر از نمک طعام است. بر این اساس گلایفوسیت که برای علف کشی استفاده می‌شود، احتمال ندارد کشنده باشد و اجلاس مشترک فائو و بهداشت جهانی نتیجه‌گیری کرده است که گلایفوسیت احتمال ندارد برای انسان ریسک سرطان‌زایی در پی داشته باشد.
به‌علاوه به گزارش منتشر شده از سوی آکادمی علوم آمریکا، در این گزارش با مشارکت صدها دانشمند از سراسر جهان، تمام گذشته مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته طی 20سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته و آینده آن پیش‌بینی شده است.»
چرا نباید به برنج ارگانیک اعتماد کرد؟
قره یاضی با تاکید بر این که محصولات تراریخته و ارگانیک به دنبال تغییر طعم محصولات نیستند، ادامه داد: به طور کلی قیمت محصولات ارگانیک از قیمت سایر محصولات کشاورزی بالاتر است؛ چون تولید آنها مشکل و گران است، به این دلیل که اگر بر روی زمینی که قرار است محصولات ارگانیک تولید شود، کود و یا سم استفاده شود، به مدت سه سال نباید کاشت انجام شود.
قره یاضی با اشاره به دلایل محال بودن تولید ارگانیک برنج توضیح داد: پیوستگی مزارع برنج در شمال کشور موجب شده تا آب یک مزرعه وارد سایر مزارع دیگر شود در حالی که در همه مزارع از سم برای از بین بردن آفات استفاده شده است. از این رو اگر مزرعه‌ای بخواهد تولید ارگانیک برنج داشته باشد، باید جلوی ورود آب مزرعه‌ای که سم خورده، گرفته شود.
جهانی و سازمان FAO، به این جمع‌بندی رسیدند که نتایج این گزارش‌ها درست بوده و باید بررسی بیشتر انجام دهند. جالب اینجاست که در نشست بعدی که سه ماه قبل صورت گرفت، استنادهای آژانس تحقیقات سرطان را مدنظر قرار ندادند. مثل این است که قاضی دادگاه، برخی شواهد را مورد توجه قرار ندهد و حکم دهد. این موضوع باعث شد که یک افتضاح بزرگ به‌وجود آید و مشخص شد که حتی یکسری بررسی‌ها را انجام نداده و سهل‌انگارانه از کنار آن گذشته‌اند. تا آنجا که در گزارش دفتر پاسخگویی دولت امریکا این عبارت قید شده که این یک اتفاق بی‌شرمانه بود که در ساختار دولتی امریکا رخ داد، بنابراین باید برای ادعاهای خود به اسناد اصیل استناد کنیم. مثلا برخی روسای انجمن‌های علمی به یک گزارش سازمان بهداشت جهانی استناد می‌کنند که هیچ موردی از مخاطرات محصولات تراریخته مشاهده نشده است، درحالی که این گزارش برای سال2010 است و قدیمی محسوب می‌شود.
درحالی که مطالبی که ذکر کردم برای سال2015 به بعد است. این یک حقیقت است که شرکت تولیدکننده بذر دستکاری شده، دانش بیشتری از سازمان غذا و دارو دارد و اگر بخواهد برخی مستندات را پنهان کند به‌راحتی می‌تواند این‌کار را انجام دهد. این است که سازمان بهداشت جهانی به مدارک شرکت‌های تولیدکننده استناد می‌کند و مسئولیتی در این باره عهده‌دار نمی‌شود. به این ترتیب اگر اتفاق ناگواری رخ دهد هیچ‌کسی نمی‌تواند سازمان بهداشت جهانی را مواخذه کند زیرا عنوان می‌کند که ما مسئول نیستیم و تولیدکننده اطلاعات غلط در این باره ارائه داده است.»
ارگانیک‌ها از تراریخته‌ها خطرناک‌ترند؟
دکتر قره‌یاضی، رئیس انجمن ایمنی زیستی درباره محصولات ارگانیک هم به ایسنا گفته: «نتایج مقالات متعددی نشان می‌دهد که احتمال سرطان‌زا بودن آفلاتوکسین موجود در محصولات ارگانیک بیشتر از سرطان‌زایی محصولات غیرارگانیک است. از آنجا که سم به محصولات ارگانیک زده نمی‌شود، ممکن است آفات از این محصولات تغذیه کنند. تغذیه آفات از محصولات کشاورزی سوراخی را ایجاد می‌کند که این سوراخ مرکز رشد قارچ است. همین قارچ به آفلاتوکسین و سرطان منجر می‌شود.» درحالی که دکتر عمران نظر دیگری دارد و می‌گوید: «متاسفانه عده‌ای از دوستان توجیه کار نادرست خود را در خراب کردن همه چیز می‌دانند.
این رویه درستی نیست که به جای پاسخگویی برای رفتار خود، مسائل دیگر را پیش کشیده و اتفاقا اظهارات اشتباه هم مطرح کرد. وقتی ما می‌پرسیم که چرا محصولات تراریخته تولید یا وارد کشور می‌شود، می‌گویند چرا تا الان سکوت کرده بودید؟ پاسخ من این است که ما از زمانی که فهمیدیم واردات محصولات تراریخته انجام می‌شود اعلام مخالفت کردیم. بعضی‌ها برای اینکه به هدف خود برسند، هدف را وسیله قرار می‌دهند و هر اظهارنظر اشتباهی را بیان می‌کنند. بحث آفلاتوکسین به آسیب‌هایی بر‌می‌گردد که برای محصولات پیش می‌آید. در حقیقت وقتی به یک محصول کشاورزی آسیب فیزیکی وارد می‌شود، محل آسیب می‌تواند محل رشد قارچ‌ها و به‌دنبال آن آفلاتوکسین باشد.
بنابراین این قضیه ربطی به ارگانیک بودن محصول ندارد و برای هر محصول دیگری ممکن است این اتفاق بیفتد، بنابراین اگر اصول کشاورزی رعایت نشود و محصولات با سهل‌انگاری تولید شوند، این اتفاق خواهد افتاد. این اظهارنظر که محصولات ارگانیک به‌دلیل اینکه سم زده نمی‌شوند، دچار آفت و آفلاتوکسین می‌شود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب می‌شود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سم‌زده نمی‌شود اما برای مبارزه با آفت روش‌های خاصی وجود دارد و این‌طور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک 11هزار سال است که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده است.»
