پرچم هر کشوری نماد اعتقادات و باورهای ملت آن کشور است. پس از انقلاب اسلامی ایران و به دستور امام خمینی (ره) تصمیم بر آن شد تا نمادهای طاغوتی برچیده شده و نمادهای اسلامی و ایرانی جایگزین آن شود و یکی از مهمترین تغییرات در همین راستا در پرچم کشور صورت گرفت.
ایران خبر- نشان رسمی جمهوری اسلامی ایران در واقع یک نامواره از عبارت عربی لا اله الا الله است و طراحی آن به گونه ای است تا بصورت کلمه الله دیده شده و همچنین مشابه گل لاله باشد. روییدن لالهٔ سرخ بر مزار سربازی که جانش را در راه پاسداری از میهن فدا کرده، عقیدهای کهن نزد ایرانیان است و به
اسطورهشناسی ایران باز میگردد. اخیراً لالهٔ سرخ نمادی از شهادت در نظر گرفته میشود. اجزاء این نشان چهار هلال و یک شمشیر بوده که روی هم رفته به پنج جزء اصول پنجگانهٔ مذهب تشیع اشاره میکنند. بالای شمشیر نیز حرکت تشدید آمدهاست که در زبان عربی و فارسی نمایانگر تکرار یک حرف میباشد. این نشان توسط حمید ندیمی طراحی شد و در ۹ مهٔ ۱۹۸۰ برابر با ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹ به صورت رسمی مورد تأیید روحالله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت. این آرم در یونیکد در گروه نمادهای متفرقه جای گرفته و با نویسهٔ U+262B (☫) تحت عنوان FARSI SYMBOL شناخته میشود.
پرچم هر کشوری نماد اعتقادات و باورهای ملت آن کشور است. پس از انقلاب اسلامی ایران و به دستور امام خمینی (ره) تصمیم بر آن شد تا نمادهای طاغوتی برچیده شده و نمادهای اسلامی و ایرانی جایگزین آن شود و یکی از مهمترین تغییرات در همین راستا در پرچم کشور صورت گرفت.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، امام خمینی (ره) در 10 اسفند سال 57 خواستار تغییر نشان کشور یعنی شیر و خورشید شدند و اعلام کردند: "ما یک مملکت محمدی ایجاد میکنیم. بیرق ایران نباید بیرق شاهنشاهی باشد، آرمهای ایران نباید آرمهای شاهنشاهی باشد، باید آرمهای اسلامی باشد. از همه وزارتخانهها، از همه ادارات، باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشود، علم اسلام باید باشد. آثار طاغوت باید برود. اینها آثار طاغوت است؛ این تاج آثار طاغوت است؛ آثار اسلام باید باشد." (صحیفه امام، ج 6، ص 275)
بعد از این سخنرانی حضرت امام (ره) قرار بر این شد آرمی به عنوان نماد و نشان جمهوری اسلامی ایران معرفی شود که بیانگر روح دینخواهی و اسلام طلبی ملت مسلمان ایران باشد.
پس از آن با فراخوان سراسری دولت موقت، طراحی نشان جدید آغاز و طرحهای بسیاری به دفتر نخستوزیری ارسال میشود و در ابتدا، طرح ندیمی مورد قبول واقع نمیشود.
در مسابقهای که برای طرح آرم جمهوری اسلامی برگزار شد، ابتدا آرم دیگری که در آن یک مشت گرهکرده به همراه چند ستاره دیده میشد، به تصویب میرسد و در نهایت بر روی اسکناسهای آن دوران چاپ میشود.
در همان زمان حمید ندیمی استاد معماری دانشگاه شهید بهشتی طرح آماده شده خود را به دفتر امام در قم ارسال میکند. وقتی آیتالله هاشمی رفسنجانی طرح آرم را میبیند، خدمت امام نشان میدهد و درخواست میکند که آرم تغییرکند. با تایید امام، هاشمی رفسنجانی فوری دستور میدهد تا آرمهای منتشر شده جمعآوری شوند. همان شب آیتالله هاشمی رفسنجانی با ندیمی تماس میگیرد و خبر از تنفیذ آرم توسط امام در 19 اردیبهشت 1359 میدهد و از او میخواهد تا روی طرح پرچم نیز کار بکند. (به نقل از گفتههای دکتر ندیمی)
این آرم به صورت چهار هلال و یک ستون میانی و نشانگر کلمه مقدس "اللَّه" میباشد و در عین حال کلمه مبارک "لا اله الا اللَّه" را نیز تشکیل میدهد. در توضیح محتوای این شکل نمادین میتوان گفت که ستون میانی یا شمشیر، نشانه اقتدار و قدرت؛ هلال نشاندهنده رشد، پنج جز اصلی نمایشگر اصول پنجگانه دین (مذهب تشیع)، و ترکیب متقارن بیانگر تعادل و میزان و عدالت میباشد. این آرم از آن پس در وسط رنگ سفید پرچم مقدس جمهوری اسلامی ایران و بر بالای عنوان تمام وزارتخانه های کشور قرار گرفت.
طراح آرم پرچم، "حمید ندیمی" استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی است. وی در تبیین مفاهیم اثرش در مصاحبهای با مجله پاسدار اسلام در سال 1362 میگوید: علاقه داشتم برای جهان اسلام یک نشان درست کنم. وقتی حضرت امام فرمودند که نشان شیر و خورشید باید عوض شود و کشور به نشان جدیدی نیازمند است، به صورت جدی ایدهام را پیگیری کردم و به مرور سیاهمشقهای قبلی پرداختم. در این نماد سه رکن اساسی حکومت اسلامی از دیدگاه قرآن وجود دارد یعنی کتاب، ترازو و آهن و یا به عبارت قرآنی کتاب، میزان و حدید. جزء قائم میانی، در ترکیب با شکل تشدید که در خط فارسی و عربی نشانه شدت است شمشیر را تداعی میکند، قائم و ایستاده که خود نماد و قدرت و استحکام و ایستادگی است و این برداشت تعبیری از کلمه حدید است در کتاب الله (... انزلنا الحدید فیه باس شدید) و ترکیب کاملا متقارن شکل بیانی از حالت تعادل و توازن که این نیز برداشتی تعبیری است از کلمه میزان در کتاب خدا. والسماء رفعها و وضع المیزان.
5 جزء تشکیلدهنده علامت که اگر به 5 اصل پایه دین برگردد اصل توحید را در حکم عمود و ساقه اصلی در میان دارند، گذشته از آنکه در ترکیب کلی خویش کلمه الله را بیان میکنند و عصارهای از کلمه توحید یعنی لا اله الا الله را نیز در دستور خود مستتر دارند. خطوط هلالیهای طرح که در یک دایره محاط است با تداعی نصفالنهارهای کره جهانی بودن دعوت اسلام را تجسم میبخشند. کلمه الله به صورت کروی طراحی شده تا نشاندهنده پیام جهانی آن باشد. هلالیهای تعبیه شده در این آرم از نقش مبارکی ریشه میگیرد که حضرت رسول(ص) بارها با شمشیر مبارکشان به عنوان امضا بر روی شنها ترسیم کردهاند اما پس از آن وی پرچم را نیز طراحی نمود."
او در توضیح طرحش ادامه میدهد: "این پرچم به امید دادن به دست حکومت امام زمان(عج) طراحی شد. رنگهای سبز و سفید و سرخ، علامت مخصوص جمهوری اسلامی و شعار الله اکبر همگی از ارکانی هستند که در قانون اساسی برای پرچم ایران در نظر گرفته شدهاند."
دکتر ندیمی از شعار بودن الله اکبر، تکرار را اقتباس میکند: "این شعار 11 بار در رنگ سرخ و 11 بار در رنگ سبز یعنی 22 بار تکرار میشود و این اشارهای است به 22 بهمن 57. قالب راست گوشه خط نوشته الله اکبر یادی است از کوبندگی این شعار و این همان خطی است (خط بنایی) که شعار الله اکبر را بر بلندای اذان و بر گنبدها و منارههای الله اکبر در مساجد اسلامی نقش میکرده و اکنون بر بلندای پرچم ایران نشسته است. کلمه قرمز الله منقوش بر پرچم جمهوری اسلامی بیانگر مبدأ و منتهای آفرینش است الی الله المصیر و هدف و غایت حکومت اسلامی را نشان میدهد."
آرم جمهوری اسلامی را چه کسی طراحی کرده و چگونه مورد تایید قرار گرفته است
هنرمندی که فروردین 58 طرح آرم خود را به دفتر امام در قم فرستاد و اتود ارسالیاش پس از تایید و تماس تلفنی آیتالله هاشمی رفسنجانی، آرم پرچم جمهوری اسلامی شد، هنرمند تهرانیالاصلی است با چهرهای جدی که دیگر حاضر نیست در اینباره سخنی بگوید. او 35 سال است که دیگر هیج جا و در هیچ رسانهای حرفی از این کارش نزده است.
دکتر «حمید ندیمی» استاد درس نظریه و روشهای طراحی در رشته معماری دانشگاه شهید بهشتی است. دوباره با او تماس گرفتم؛ اگرچه میدانستم سه دهه است که سکوت کرده و با هیچ رسانهای گفت وگو نمیکند. گفت که به هیچ وجه حاضر به گفتوگو نیست. اگر در گوگل، نام او را جستوجو کنید، تنها یک عکس یافت میشود؛ آن نیز عکسی است که در سایت دانشگاه شهید بهشتی وجود دارد. یک بار پیش از این وقتی از او خواستم تا دلیل این پنهانشدنش را بگوید، خندید و تنها یک جمله کوتاه گفت: «نیازی نیست.» اصرار که کردم، گفت: «قصد لوسکردن خودم را که ندارم. بفهمید که چرا نمیخواهم نامی یا عکسی از من منتشر شود. متوجه میشوید؟»
خیلی اصرار داشتم تا بدانم چه دلیلی دارد استاد معماریای که خودش اهل هنر است، حاضر نباشد عکسی از او منتشر شود؟ باری یک پاسخ کوتاه دیگر شنیدم: «چه لزومی دارد مردم چهره مرا بشناسند؟» پیش از این نیز گفته بود: «اکراه دارم خودم را به این مسائل سنجاق کنم. مردم چهره مرا نبینند خیلی بهتر است. اگر فردا ضد انقلاب شدم چه؟ پس کاری به من نداشته باشید.»
نخستین گفتوگوی او سال 1359 در روزنامه جمهوری اسلامی منتشر شد. فردای روزی بود که آرم جمهوری اسلامی به تنفیذ امام خمینی رسید. دومین و آخرین گفتوگوی او نیز در مجله پاسدار اسلام در سال 1362 چاپ شد و پس از آن دیگر هیچ.
او خودش را از معرفیشدن در رسانهها پنهان میکند و دلیل این پنهانشدنش، رازی است برای آنها که خواستهاند به هر نحوی به او نزدیک شوند.
ماجرای طراحی آرم از جایی آغاز شد که پس از رفراندوم جمهوری اسلامی و به دستور امام تصمیم گرفته میشود نمادهای طاغوتی برچیده و نمادهای اسلامی جایگزین آن شود. در نخستین اقدام، تغییر نشان «شیر و خورشید» و پرچم ایران مطرح میشود؛ نشانی که سابقهاش به علائم پرچمهای ایرانیان در دوره باستان برمیگشت و پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل دوری از اتهام آتشپرستی و خورشیدپرستی، این نشانی از پرچم ایرانی پاک شده بود اما در زمان صفویان، شاه اسماعیل که نسل خود را از یک سو به شاهان ساسانی و از سوی دیگر به امام کاظم (ع) میرساند، دستور داد تا نشان «شیر و خورشید» به طور رسمی به پرچم ایرانیان بازگردد. در زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز شمشیری به دست این شیر داده شد. احمد کسروی درباره تاریخ نشان شیر و خورشید کتابی ۳۴ صفحهای نوشته است که کتابی نایاب است.
امام خمینی، آیتالله هاشمی و طراحی آرم جمهوری اسلامی
امام خمینی در 10 اسفند سال 57 خواستار تغییر نشان «شیر و خورشید» شد و اعلام کرد: «ما یک مملکت محمدی ایجاد میکنیم. بیرق ایران نباید بیرق شاهنشاهی باشد، آرمهای ایران نباید آرمهای شاهنشاهی باشد، باید آرمهای اسلامی باشد. از همه وزارتخانهها، از همه ادارات، باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشود، علم اسلام باید باشد. آثار طاغوت باید برود. اینها آثار طاغوت است؛ این تاج، آثار طاغوت است؛ آثار اسلام باید باشد.» (صحیفه امام، ج 6، ص 275)
پس از آن با فراخوان سراسری دولت موقت، طراحی نشان جدید آغاز و طرحهای بسیاری به دفتر نخستوزیری ارسال میشود و در ابتدا، طرح ندیمی مورد قبول واقع نمیشود. در مسابقهای که برای طرح آرم جمهوری اسلامی برگزار شد، ابتدا آرم دیگری که در آن یک مشت گرهکرده به همراه چند ستاره دیده میشد، به تصویب میرسد و در نهایت روی اسکناسهای آن دوران چاپ میشود.
ندیمی طرح آمادهشده خود را به دفتر امام در قم ارسال میکند. وقتی آیتالله هاشمی رفسنجانی طرح آرم را میبیند، خدمت امام نشان میدهد و درخواست میکند که آرم تغییر کند. با تایید امام، هاشمی رفسنجانی فوری دستور میدهد تا آرمهای منتشرشده جمعآوری شوند. همان شب آیتالله هاشمی رفسنجانی با ندیمی تماس میگیرد و خبر از تنفیذ آرم توسط امام در 19 اردیبهشت 1359 را میدهد و از او میخواهد تا روی طرح پرچم نیز کار کند. (به نقل از گفتههای دکتر ندیمی)
در آن سالها پس از تصویب طرح، شایعه میشود که این طرح، آرم گروه سیکها در هندوستان است و سپس انتقادهایی به شکل 22 الله اکبر روی پرچم میشود که میگفتند در اللهاکبر عبارت (USA) دیده میشود. البته ندیمی علیرغم میل باطنیاش، طرح الله اکبرها را تغییر میدهد و پس از آن در گفتوگو با روزنامه جمهوری اسلامی به تبیین طرح خود میپردازد.
آیا این آرم برگرفته از آرم گروه سیکهای هندوستان است؟
پاسخ دکتر ندیمی در سال 59 در روزنامه جمهوری و کیهان: «هلالهای تعبیهشده در این آرم از نقش مبارکی ریشه میگیرد که حضرت رسول (ص) بارها با شمشیر مبارکشان به عنوان امضا روی شنها ترسیم کردهاند. این طرح پنج بخش دارد که نشاندهنده پنج اصل دین است. اصل توحید را در حکم عمود، دو ساقه اصلی در میان خود دارد. علاوه بر کلمه الله که در ترکیب اصلی آن دیده میشود، لاالهالاالله نیز در آن مستتر است. جزء قائم میانی در ترکیب با شکل تشدید ( ّ ) که در خط فارسی و عربی نشانه شدت است، شمشیر را تداعی میکند؛ این همان تعبیر کلمه «حدید» است. تقارنهای این آرم هم نشانه تعادل و توازن است؛ این همان میزان است. بزرگترین و اصلیترین ویژگی این آرم همان بیان کلمه الله است که قالب و محتوا را در خود جای داده است. آرم به صورت کروی طراحی شد تا نشاندهنده پیام جهانی آن باشد.»
توضیحات ندیمی در سال 62 در مجله پاسدار اسلام: «علاقه داشتم برای جهان اسلام یک نشان درست کنم. وقتی حضرت امام فرمودند که نشان شیر و خورشید باید عوض شود و کشور به نشان جدیدی نیازمند است، به صورت جدی ایدهام را پیگیری کردم و به مرور سیاهمشقهای قبلی پرداختم. در این نماد سه رکن اساسی حکومت اسلامی از دیدگاه قرآن وجود دارد یعنی کتاب، ترازو و آهن یا به عبارت قرآنی کتاب، میزان و حدید. جزء قائم میانی، در ترکیب با شکل تشدید که در خط فارسی و عربی نشانه شدت است، شمشیر را تداعی میکند، قائم و ایستاده که خود نماد و قدرت و استحکام و ایستادگی است و این برداشت تعبیری از کلمه حدید است در کتاب الله (... انزلنا الحدید فیه باس شدید) و ترکیب کاملا متقارن شکل، بیانی از حالت تعادل و توازن که این نیز برداشتی تعبیری است از کلمه میزان در کتاب خدا (والسماء رفعها و وضع المیزان). پنج جزء تشکیلدهنده علامت که اگر به پنج اصل پایه دین برگردد اصل توحید را در حکم عمود و ساقه اصلی در میان دارند، گذشته از آنکه در ترکیب کلی خویش کلمه الله را بیان میکنند، عصارهای از کلمه توحید یعنی لا اله الا الله را نیز در دستور خود مستتر دارند. خطوط هلالیهای طرح که در یک دایره محاط است با تداعی نصفالنهارهای کره، جهانی بودن دعوت اسلام را تجسم میبخشند. کلمه الله به صورت کروی طراحی شده تا نشاندهنده پیام جهانی آن باشد. هلالیهای تعبیهشده در این آرم از نقش مبارکی ریشه میگیرد که حضرت رسول (ص) بارها با شمشیر مبارکشان به عنوان امضا روی شنها ترسیم کردهاند.»
او در توضیح طرحش ادامه میدهد: «این پرچم به امید دادن به دست حکومت امام زمان (عج) طراحی شد. رنگهای سبز و سفید و سرخ، علامت مخصوص جمهوری اسلامی و شعار الله اکبر همگی از ارکانی هستند که در قانون اساسی برای پرچم ایران در نظر گرفته شدهاند.»
ندیمی از شعار بودن الله اکبر، تکرار را اقتباس میکند: «این شعار 11 بار در رنگ سرخ و 11 بار در رنگ سبز یعنی 22 بار تکرار میشود و این اشارهای است به بیست و دوم بهمن 57. قالب راست گوشه خط نوشته الله اکبر یادی است از کوبندگی این شعار و این همان خطی است (خط بنایی) که شعار الله اکبر را بر بلندای اذان و بر گنبدها و منارههای الله اکبر در مساجد اسلامی نقش میکرده و اکنون بر بلندای پرچم ایران نشسته است. کلمه قرمز الله منقوش بر پرچم جمهوری اسلامی بیانگر مبدأ و منتهای آفرینش است (الی الله المصیر) و هدف و غایت حکومت اسلامی را نشان میدهد.»
یک اظهارنظر در دیدار خصوصی: «من که اصلا اینکاره نبودم. این طرح را باید گرافیستهای بزرگ میکشیدند. کار من نیست. این کاری خدایی است، به من ربطی ندارد. این است که دوست ندارم خودم را سنجاق کنم. افراد فانی را به مسائل باقی متصل نکنید.»